Από το βιβλίο “Ο φόβος μπροστά στην Ελευθερία” του Εριχ Φρομ
Επιμέλεια για την Ελεύθερη Λαϊκή Αντιστασιακή Συσπείρωση : Louis Rationero
Παρουσιάζουμε σε 4 μέρη ένα απόσπασμα του βιβλίου “Ο φόβος μπροστά στην Ελευθερία” του Εριχ Φρομ όπως είχε ετοιμαστεί από την Αμαλία Κατσούλα.
Εισαγωγή
Ο Έριχ Φρομ, υπήρξε γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη του Μάιν το 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.Στα έργα του συγκαταλέγονται: “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία”, “Και ως θεοί έσεσθε”, “Ο άνθρωπος για τον εαυτό του”, “Η υγιής κοινωνία”, “Ψυχανάλυση και θρησκεία”, “Η τέχνη της αγάπης”(σε συνεργασία με Ντ.Τ.Σουζούκι και Ρ.Ντ.Μαρτίνο), “Πέρα από τις αλυσίδες της ψευδαίσθησης”, “Η επανάσταση της ελπίδας” και “Η κρίση της ψυχανάλυσης”.
Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύθηκε στην Αμερική το 1940.
Οι θέσεις του ΄Εριχ Φρομ, σ΄αυτό το μνημειώδες έργο, με θέμα τη σχέση ανθρώπου και ελευθερίας στο σύγχρονο κόσμο είναι ένας πολύτιμος οδηγός αυτογνωσίας που μας βοηθά ν΄απαντήσουμε στο ερώτημα εάν πράγματι είμαστε ελεύθεροι και εάν όχι πώς μπορούμε να γίνουμε , σπάζοντας τα δεσμά του φόβου, της ανασφάλειας και της απομόνωσης ώστε να γίνουμε κυρίαρχοι του εαυτού μας και μέλη μιας αρμονικής και ισότιμης κοινωνίας. Είναι ένα βιβλίο που αξίζει όχι απλώς να διαβάσουμε, αλλά να μελετήσουμε και ν΄αφομοιώσουμε ,ένα βιβλίο προφητικό για όσα συμβαίνουν σήμερα και για όσα θ΄ακολουθήσουν αν συνεχίσουμε να ζούμε σ΄εναν κόσμο εικονικής πραγματικότητας με ψεύτικα εγώ ,ψεύτικη ηθική, ψεύτικα ιδανικά.
Αμαλία Κατσούλα
Θέλουν πραγματικά την ελευθερία οι σύγχρονοι άνθρωποι ή μήπως νοιώθουν φόβο μπροστά της; Η άνοδος της Δημοκρατίας, μολονότι απελευθέρωσε τον άνθρωπο, δημιούργησε παράλληλα μια κοινωνία όπου ο άνθρωπος αισθάνεται απομονωμένος από τους συνανθρώπους του, όπου οι σχέσεις έχουν χάσει τον προσωπικό τους χαρακτήρα.
Η προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της ελευθερίας με την απαλλαγή του από πολιτικά, οικονομικά και πνευματικά δεσμά, απετέλεσε το επίκεντρο της σύγχρονης ιστορίας με σειρά αιματηρών αγώνων ,αναρίθμητες αποτυχίες αλλά και σημαντικές νίκες. Ο πόθος για την ελευθερία βρήκε την έκφρασή του στον οικονομικό λιμπεραλισμό, την πολιτική δημοκρατία ,τη θρησκευτική αυτονομία και την εξατομίκευση της προσωπικής ζωής.Πολλοί θεώρησαν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο σαν την τελική μάχη για την οριστική νίκη της ελευθερίας.Ενισχύθηκαν οι δημοκρατίες που προύπήρχαν ενώ αντικαταστάθηκαν οι παλιές μοναρχίες με νέα δημοκρατικά κράτη. Λίγα χρόνια αργότερα όμως εμφανίστηκαν νέα συστήματα για να διαψεύσουν όσα πίστευε πως είχε κερδίσει η ανθρωπότητα. Κι αυτό γιατί η ουσία αυτών των συστημάτων ήταν η υποταγή του κοινωνικού συνόλου σε μία εξουσία πάνω στην οποία δεν ασκούσε κανέναν έλεγχο. Απαλλάχθηκε ο άνθρωπος από τους παλαιούς εχθρούς της ελευθερίας αλλά ξεπρόβαλαν μπροστά του νέοι εχθροί διαφορετικής φύσης. Αγνoούμε το ρόλο των ανώνυμων αρχών, όπως η κοινή γνώμη και η κοινή λογική ,που η παντοδυναμία τους οφείλεται στην προθυμία μας να συμμορφωνόμαστε προς τις απαιτήσεις που έχουν οι άλλοι από εμάς, καθώς και στον εξίσου μεγάλο φόβο μας μη τυχόν και φανούμε διαφορετικοί από τους άλλους. Με άλλα λόγια εθελοτυφλούμε μπροστά στους εσωγενείς καταναγκασμούς και φόβους που υπονομεύουν τη σημασία των νικών που κέρδισε η ελευθερία από τους παραδοσιακούς εχθρούς.
Ο άνθρωπος μετά την επικράτηση του καπιταλισμού, έγινε ένας τροχός του τεράστιου οικονομικού μηχανισμού για την εξυπηρέτηση σκοπών έξω από τον εαυτό του. Σ αυτό συνέβαλε η διάδοση του Προτεσταντισμού, που προετοίμασε το έδαφος γι΄αυτή την εξέλιξη.΄Ένα από τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Λούθηρου ήταν ο υπερτονισμός της κακίας της ανθρώπινης φύσης, το ανώφελο της βούλησης και της προσπάθειας. Ο Καλβίνος τόνιζε επίσης την κακοήθεια του ανθρώπου και έθετε στο κέντρο του όλου συστήματός του την ιδέα της αυτοταπείνωσης στο έπακρο.Με τον τρόπο αυτό προετοίμασαν ψυχολογικά τον άνθρωπο για το νέο ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία.Να αισθάνεται τον εαυτό του ασήμαντο και να υποτάξει τη ζωή του σε σκοπούς που δεν είναι δικοί του. Αφού ο άνθρωπος ήταν πρόθυμος να γίνει όργανο για τη δόξα του Θεού ήταν επίσης πρόθυμος να αναλάβει το ρόλο του υπηρέτη ενός οικονομικού μηχανισμού και ενδεχόμενα ενός «Φύρερ». Ενός μηχανισμού που στηρίχθηκε στη συσσώρευση κεφαλαίου αντί της διάθεσης του κέρδους σε διάφορες δαπάνες,ώστε να επιτύχει τα μεγαλειώδη επιτεύγματα του βιομηχανικού μας συστήματος. Υποκειμενικά όμως μετέτρεψε τον άνθρωπο σε υπηρέτη,κάνοντάς τον να εργάζεται για εξωανθρώπινους σκοπούς ταυτιζόμενος ωστόσο ψυχολογικά με τα παντοδύναμα κοινωνικά στρώματα, υιοθετώντας τις δικές τους αξίες.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα πώς είναι δυνατόν να συμβιβαστεί το γεγονός ότι ο σημερινός εργαζόμενος αν και έγινε υπηρέτης του συστήματος υποκειμενικά πιστεύει ότι ωθείται από ιδιοτέλεια ήτοι ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντά του;
Η απάντηση βρίσκεται στην ψυχολογία. Η ιδιοτέλεια και η εγωπάθεια έχουν τις ρίζες τους στην έλλειψη αγάπης του ατόμου για τον εαυτό του. Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται πως υποκινείται από προσωπικό συμφέρον, στην πραγματικότητα όμως όλο το εγώ του έχει γίνει όργανο της μηχανής που ο ίδιος δημιούργησε. Τρέφει αυταπάτη πως είναι το κέντρο του κόσμου παράλληλα όμως διαπνέεται από την έντονη αίσθηση της ασημαντότητας.Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας ενισχύεται από την απώλεια του άμεσου και ανθρώπινου χαρακτήρα των διαπροσωπικών μας σχέσεων και την αντικατάστασή του από το πνεύμα συμφέροντος και παζαρέματος.
Η σχέση εργοδότη και εργαζόμενου διαπνέεται από το ίδιο πνεύμα.Ο ένας χρησιμοποιεί τον άλλο για την επίτευξη των οικονομικών τους συμφερόντων. Η ίδια μορφή χρησιμότητας συναντάται στη σχέση επιχειρηματία και πελάτη. Αλλά και οι προσωπικές σχέσεις αντί να είναι σχέσεις ανθρωπίνων όντων παίρνουν το χαρακτήρα σχέσεων μεταξύ πραγμάτων.Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν πουλά μόνο εμπορεύματα, πουλά και τον εαυτό του, την προσωπικότητά του. Η αγορά αποφασίζει σχετικά με την αξία των ανθρωπίνων ικανοτήτων. Εάν τα προσόντα ενός προσώπου δεν είναι χρησιμοποιήσιμα, τότε δεν έχει κανένα προσόν, όπως το απούλητο εμπόρευμα δεν έχει αξία.Αν σε ζητούν είσαι κάτι. Εάν δεν είσαι δημοφιλής δεν είσαι τίποτα.
Η ασημαντότητα του ατόμου στην εποχή μας αφορά όχι μόνο το ρόλο του σαν επιχειρηματία,υπαλλήλου ή χειρώνακτα αλλά και το ρόλο του ως πελάτη. Αισθάνεται μικρός και ασήμαντος όταν εισέρχεται σε ένα απέραντο πολυκατάστημα αντί του παλαιού καταστήματος λιανικής πώλησης όπου γινόταν δεκτός σαν κάποιος που είχε σπουδαιότητα και που οι επιθυμίες του γίνονταν σεβαστές. Η πράξη της αγοράς έγινε παρόμοια με τη μετάβαση στο ταχυδρομείο για αγορά γραμματοσήμων και η κατάσταση τονίστηκε περισσότερο με τις μεθόδους της σύγχρονης διαφήμισης.
Ο παλαιού τύπου επιχειρηματίας απευθυνόταν στη λογική του πελάτη.΄Ηξερε τις ανάγκες και πουλούσε με βάση αυτές. Η σύγχρονη διαφήμιση όμως απευθύνεται αντί της λογικής, στο συναίσθημα ,προσπαθώντας να εντυπώσει τα αντικείμενά της συναισθηματικά και μετά να τα υποβάλει νοητικά. Του δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι θ΄αλλάξει η ζωή του αν αγοράσει ορισμένο σαπούνι.
Οι μέθοδοι αυτές αποχαυνώνουν την κριτική σκέψη και είναι πιο επικίνδυνες για τη δημοκρατία και από τις τρομοκρατικές επιθέσεις και πιο ανήθικες και από τα άσεμνα έντυπα.
Το αυτό ισχύει και στον πολιτικό τομέα. Ο ψηφοφόρος βρίσκεται μπροστά σε γιγάντια κόμματα που είναι το ίδιο απόμακρα όπως τα πολυκαταστήματα και τα οποία αναπτύσσουν ανήθικη και παραπλανητική προπαγάνδα όπως οι διαφημιστές.
Περαιτέρω η οικονομική κρίση και το ανερχόμενο κύμα ανεργίας μεγάλωσε το αίσθημα αβεβαιότητας του σύγχρονου ανθρώπου.Το αυτό και η απειλή πολέμου ενδυναμώνοντας το αίσθημα του φόβου και της αδυναμίας.
Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει ανεκτό για πάντα. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος της «ελευθερίας από».Πρέπει να ξεφύγει ολότελα από την ελευθερία, εκτός εάν προχωρήσει από την αρνητική στη θετική ήτοι «ελευθερία για να».
Οι κύριες κοινωνικές έξοδοι διαφυγής στην εποχή μας είναι η υποταγή στον ηγέτη, ( στα απολυταρχικά καθεστώτα) και ο συμβιβασμός στην περίπτωση της δημοκρατίας. Ο πρώτος μηχανισμός φυγής από την ελευθερία είναι η τάση εγκατάλειψης της ανεξαρτησία του ατομικού εγώ και η συγχώνευση του εγώ με κάποιον άλλο ή κάτι άλλο έξω από το εγώ για ν΄αποκτήσει το ατομικό εγώ τη δύναμη που του λείπει. Οι πιο ευδιάκριτες μορφές συναντιώνται στην τάση υποταγής και κυριαρχίας ή στις μαζοχιστικές και σαδιστικές τάσεις . Στη μαζοχιστική τάση εκτός από την εκμηδένιση του εγώ και την προσπάθεια να υπερνικηθεί το ανυπόφορο αίσθημα της αδυναμίας, υπάρχει και η προσπάθεια του ατόμου ν΄αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου και ισχυρότερου συνόλου έξω από τον εαυτό του, να διαλυθεί και να συμμετέχει σ΄αυτό. Τη δύναμη αυτή μπορεί να αναζητήσει σ΄ένα πρόσωπο , ένα θεσμό, στο θεό , στο έθνος, στη συνείδηση ή σένα φυσικό καταναγκασμό.
Με το να γίνει μέρος μίας δύναμης που τη θεωρεί αδιατάραχτη, πανίσχυρη αιώνια και ένδοξη συμμερίζεται τη δύναμη και τη δόξα της. Παραδίδει το ατομικό του εγώ ,χάνει την ακεραιότητά του και εγκαταλείπει την ελευθερία.Εξασφαλίζει όμως μία νέου είδους σιγουριά μία νέα υπερηφάνεια συμμετέχοντας στη δύναμη μέσα στην οποία διαλύθηκε.
Απαλλάσσεται από την αμφιβολία του ποιο είναι το νόημα της ζωής και ποιος είναι αυτός.Στα ερωτήματα αυτά δίνει απαντήσεις η σχέση του προς την εξουσία στην οποία έχει προσκολληθεί.
Στην σαδιστική τάση, η ουσία βρίσκεται στην ευχαρίστηση που νιώθει κανείς με την πλήρη κυριαρχία σ΄ένα άλλο πρόσωπο.To σαδιστικό πρόσωπο έχει ανάγκη από το αντικείμενό του όπως και το μαζοχιστικό.Μόνο που αντί να αναζητήσει τη σιγουριά με το να απορροφηθεί την κερδίζει απορροφώντας κάποιον άλλο. Και στις δύο περιπτώσεις η ακεραιότητα του ατομικού εγώ χάνεται.
Συχνά στη λαική χρήση ο σαδομαζοχισμός μπερδεύεται με τον έρωτα. Η στάση πλήρους αυταπάρνησης για το χατίρι του άλλο και η παράδοση των δικαιωμάτων και απαιτήσεών σου εξυμνούνται σαν παραδείγματα μεγάλου ΄Ερωτα. Στην πραγματικότητα όμως η «αγάπη» είναι μαζοχιστική επιθυμία που πηγάζει από την ανάγκη συμβίωσης του ενδιφερόμενου προσώπου.Ο μαζοχισμός και ο έρωτας είναι αντίθετα.
Ο έρωτας βασίζεται στην ισότητα και στην ελευθερία. Αν βασίζεται στην υποταγή και την απώλεια της ακεραιότητας του ενός είναι μαζοχιστική εξάρτηση. Η κυριαρχία πάλι ενός άλλου , ο ισχυρισμός πως το να εξουσιάζεις κάποιον το κάνεις για το καλό του, εμφανίζεται συχνά σαν έκφραση αγάπης, ενώ ο ουσιαστικός παράγοντας είναι η χαρά της κυριαρχίας.
Στην ερώτηση εάν ο σαδισμός ταυτίζεται με τον πόθο της εξουσίας, η απάντηση είναι πως ο πόθος για την εξουσία είναι η πιο σπουδαία έκφραση του σαδισμού.
Με την άνοδο του φασισμού ο πόθος εξουσίας και η πεποίθηση πως αποτελεί δικαίωμα έφτασαν σε νέα ύψη.Η εξουσία πάνω σ΄ένα λαό είναι έκφραση ανώτερης δύναμης από καθαρά υλική άποψη, όμως από ψυχολογική ο πόθος της εξουσίας πηγάζει από την αδυναμία. Είναι η έκφραση της ανικανότητας του ατομικού εγώ να σταθεί μόνο του και να ζήσει. Είναι η απεγνωσμένη προσπάθεια για την απόκτηση δευτερογενούς δύναμης εκεί που λείπει η αυθεντική δύναμη.
Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας θαυμάζει την εξουσία και τείνει να υποταχθεί σ΄αυτήν.αλλά ταυτόχρονα επιθυμεί να ασκεί ο ίδιος εξουσία και να υποτάσσονται άλλοι σ΄αυτόν. Η εξουσία δεν παρουσιάζεται πάντοτε με τη μορφή ενός προσώπου ή θεσμού που λέει πρέπει να κάνεις αυτό ή δεν πρέπει να κάνεις εκείνο. Το είδος αυτό εξουσίας μπορεί να ονομαστεί εξωτερικη εξουσία, υπάρχει όμως και η εσωτερική εξουσία όπως το καθήκον, η συνείδηση το υπερεγώ.
Η εξέλιξη της σύγχρονης σκέψης από τον Προτεσταντισμό στον Κάντ, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν περίοδος αντικατάστασης της εξωτερικής εξουσίας με την εσωτερικευμένη εξουσία. Η υποταγή σε εξωτερικές διαταγές φαινόταν πως δεν ήταν αντάξια του ελεύθερου ανθρώπου και φαινόταν πως ουσία της ελευθερίας ήταν η κατάκτηση των φυσικών ροπών του ανθρώπου και η κυριαρχία του ατόμου και της φύσης από τη λογική , τη βούληση και τη συνείδησή του.
Με ανάλυση αποδεικνύεται πως η συνείδηση κυβερνά με την ίδια επιβολή , όπως και οι εξωτερικές εξουσίες και πως επιπλέον το αντικείμενο των εντολών που επιτάσσει η συνείδηση δεν διέπεται από τις ανάγκες του ατομικού εγώ αλλά από κοινωνικές επιταγές που έχουν προσλάβει τη μορφή ηθικών κανόνων.Η εξουσία της συνείδησης μπορεί να είναι αυστηρότερη από την κυριαρχία της εξωτερικής εξουσίας, αφού το άτομο νιώθει πως οι επιταγές της είναι δικές του.
Πώς λοιπόν είναι δυνατόν να εξεγερθεί κατά του εαυτού του; Τις τελευταίες δεκαετίες (εννοεί μέχρι το 1940) φαίνεται πως και η συνείδηση έχασε σημαντικό μέρος της σπουδαιότητάς της. Ο καθένας είναι ολότελα ελεύθερος φτάνει να μην επεμβαίνει στις νόμιμες απαιτήσεις των άλλων. Αυτό όμως που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι πως η εξουσία , αντί να εξαφανιστεί έγινε μάλλον αόρατη. Βασιλεύει η ανώνυμη εξουσία . Καμουφλάρεται με τη μορφή του δημόσιου αισθήματος, της επιστήμης, της ψυχικης υγείας, του κανονικού ρυθμού, της κοινής γνώμης. Δε ζητά τίποτε άλλο εκτός από το αυτονόητο.
Η ανώνυμη εξουσία είναι πιο αποτελεσματική από τη φανερή εξουσία, γιατί κανείς δεν υποπτεύεται πως του δίνεται μία διαταγή που πρέπει να εκτελέσει. Επανερχόμενοι στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα, ο οποίος αγαπά τις συνθήκες εκείνες που περιορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία, αγαπά να υποτάσσεται στη μοίρα. Το τι σημαίνει μοίρα γι΄αυτόν εξαρτάται από την κοινωνική του θέση. Πχ για έναν μικροεπιχειρηματία μοίρα είναι οι οικονομικοί νόμοι, για το στρατιώτη η διαταγή του ανωτέρου.Η κρίση και η ευημερία δεν είναι γι΄αυτόν κοινωνικά φαινόμενα που μπορούν να μεταβληθούν από την ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά η έκφραση μιας ανώτερης δύναμης, στην οποία πρέπει να υποτάσσεται κανείς.
Το διαβάσαμε στο tvxs
Επιμέλεια για την Ελεύθερη Λαϊκή Αντιστασιακή Συσπείρωση : Louis Rationero
Παρουσιάζουμε σε 4 μέρη ένα απόσπασμα του βιβλίου “Ο φόβος μπροστά στην Ελευθερία” του Εριχ Φρομ όπως είχε ετοιμαστεί από την Αμαλία Κατσούλα.
Εισαγωγή
Ο Έριχ Φρομ, υπήρξε γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη του Μάιν το 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.Στα έργα του συγκαταλέγονται: “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία”, “Και ως θεοί έσεσθε”, “Ο άνθρωπος για τον εαυτό του”, “Η υγιής κοινωνία”, “Ψυχανάλυση και θρησκεία”, “Η τέχνη της αγάπης”(σε συνεργασία με Ντ.Τ.Σουζούκι και Ρ.Ντ.Μαρτίνο), “Πέρα από τις αλυσίδες της ψευδαίσθησης”, “Η επανάσταση της ελπίδας” και “Η κρίση της ψυχανάλυσης”.
Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύθηκε στην Αμερική το 1940.
Οι θέσεις του ΄Εριχ Φρομ, σ΄αυτό το μνημειώδες έργο, με θέμα τη σχέση ανθρώπου και ελευθερίας στο σύγχρονο κόσμο είναι ένας πολύτιμος οδηγός αυτογνωσίας που μας βοηθά ν΄απαντήσουμε στο ερώτημα εάν πράγματι είμαστε ελεύθεροι και εάν όχι πώς μπορούμε να γίνουμε , σπάζοντας τα δεσμά του φόβου, της ανασφάλειας και της απομόνωσης ώστε να γίνουμε κυρίαρχοι του εαυτού μας και μέλη μιας αρμονικής και ισότιμης κοινωνίας. Είναι ένα βιβλίο που αξίζει όχι απλώς να διαβάσουμε, αλλά να μελετήσουμε και ν΄αφομοιώσουμε ,ένα βιβλίο προφητικό για όσα συμβαίνουν σήμερα και για όσα θ΄ακολουθήσουν αν συνεχίσουμε να ζούμε σ΄εναν κόσμο εικονικής πραγματικότητας με ψεύτικα εγώ ,ψεύτικη ηθική, ψεύτικα ιδανικά.
Αμαλία Κατσούλα
Θέλουν πραγματικά την ελευθερία οι σύγχρονοι άνθρωποι ή μήπως νοιώθουν φόβο μπροστά της; Η άνοδος της Δημοκρατίας, μολονότι απελευθέρωσε τον άνθρωπο, δημιούργησε παράλληλα μια κοινωνία όπου ο άνθρωπος αισθάνεται απομονωμένος από τους συνανθρώπους του, όπου οι σχέσεις έχουν χάσει τον προσωπικό τους χαρακτήρα.
Η προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της ελευθερίας με την απαλλαγή του από πολιτικά, οικονομικά και πνευματικά δεσμά, απετέλεσε το επίκεντρο της σύγχρονης ιστορίας με σειρά αιματηρών αγώνων ,αναρίθμητες αποτυχίες αλλά και σημαντικές νίκες. Ο πόθος για την ελευθερία βρήκε την έκφρασή του στον οικονομικό λιμπεραλισμό, την πολιτική δημοκρατία ,τη θρησκευτική αυτονομία και την εξατομίκευση της προσωπικής ζωής.Πολλοί θεώρησαν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο σαν την τελική μάχη για την οριστική νίκη της ελευθερίας.Ενισχύθηκαν οι δημοκρατίες που προύπήρχαν ενώ αντικαταστάθηκαν οι παλιές μοναρχίες με νέα δημοκρατικά κράτη. Λίγα χρόνια αργότερα όμως εμφανίστηκαν νέα συστήματα για να διαψεύσουν όσα πίστευε πως είχε κερδίσει η ανθρωπότητα. Κι αυτό γιατί η ουσία αυτών των συστημάτων ήταν η υποταγή του κοινωνικού συνόλου σε μία εξουσία πάνω στην οποία δεν ασκούσε κανέναν έλεγχο. Απαλλάχθηκε ο άνθρωπος από τους παλαιούς εχθρούς της ελευθερίας αλλά ξεπρόβαλαν μπροστά του νέοι εχθροί διαφορετικής φύσης. Αγνoούμε το ρόλο των ανώνυμων αρχών, όπως η κοινή γνώμη και η κοινή λογική ,που η παντοδυναμία τους οφείλεται στην προθυμία μας να συμμορφωνόμαστε προς τις απαιτήσεις που έχουν οι άλλοι από εμάς, καθώς και στον εξίσου μεγάλο φόβο μας μη τυχόν και φανούμε διαφορετικοί από τους άλλους. Με άλλα λόγια εθελοτυφλούμε μπροστά στους εσωγενείς καταναγκασμούς και φόβους που υπονομεύουν τη σημασία των νικών που κέρδισε η ελευθερία από τους παραδοσιακούς εχθρούς.
Ο άνθρωπος μετά την επικράτηση του καπιταλισμού, έγινε ένας τροχός του τεράστιου οικονομικού μηχανισμού για την εξυπηρέτηση σκοπών έξω από τον εαυτό του. Σ αυτό συνέβαλε η διάδοση του Προτεσταντισμού, που προετοίμασε το έδαφος γι΄αυτή την εξέλιξη.΄Ένα από τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Λούθηρου ήταν ο υπερτονισμός της κακίας της ανθρώπινης φύσης, το ανώφελο της βούλησης και της προσπάθειας. Ο Καλβίνος τόνιζε επίσης την κακοήθεια του ανθρώπου και έθετε στο κέντρο του όλου συστήματός του την ιδέα της αυτοταπείνωσης στο έπακρο.Με τον τρόπο αυτό προετοίμασαν ψυχολογικά τον άνθρωπο για το νέο ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία.Να αισθάνεται τον εαυτό του ασήμαντο και να υποτάξει τη ζωή του σε σκοπούς που δεν είναι δικοί του. Αφού ο άνθρωπος ήταν πρόθυμος να γίνει όργανο για τη δόξα του Θεού ήταν επίσης πρόθυμος να αναλάβει το ρόλο του υπηρέτη ενός οικονομικού μηχανισμού και ενδεχόμενα ενός «Φύρερ». Ενός μηχανισμού που στηρίχθηκε στη συσσώρευση κεφαλαίου αντί της διάθεσης του κέρδους σε διάφορες δαπάνες,ώστε να επιτύχει τα μεγαλειώδη επιτεύγματα του βιομηχανικού μας συστήματος. Υποκειμενικά όμως μετέτρεψε τον άνθρωπο σε υπηρέτη,κάνοντάς τον να εργάζεται για εξωανθρώπινους σκοπούς ταυτιζόμενος ωστόσο ψυχολογικά με τα παντοδύναμα κοινωνικά στρώματα, υιοθετώντας τις δικές τους αξίες.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα πώς είναι δυνατόν να συμβιβαστεί το γεγονός ότι ο σημερινός εργαζόμενος αν και έγινε υπηρέτης του συστήματος υποκειμενικά πιστεύει ότι ωθείται από ιδιοτέλεια ήτοι ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντά του;
Η απάντηση βρίσκεται στην ψυχολογία. Η ιδιοτέλεια και η εγωπάθεια έχουν τις ρίζες τους στην έλλειψη αγάπης του ατόμου για τον εαυτό του. Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται πως υποκινείται από προσωπικό συμφέρον, στην πραγματικότητα όμως όλο το εγώ του έχει γίνει όργανο της μηχανής που ο ίδιος δημιούργησε. Τρέφει αυταπάτη πως είναι το κέντρο του κόσμου παράλληλα όμως διαπνέεται από την έντονη αίσθηση της ασημαντότητας.Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας ενισχύεται από την απώλεια του άμεσου και ανθρώπινου χαρακτήρα των διαπροσωπικών μας σχέσεων και την αντικατάστασή του από το πνεύμα συμφέροντος και παζαρέματος.
Η σχέση εργοδότη και εργαζόμενου διαπνέεται από το ίδιο πνεύμα.Ο ένας χρησιμοποιεί τον άλλο για την επίτευξη των οικονομικών τους συμφερόντων. Η ίδια μορφή χρησιμότητας συναντάται στη σχέση επιχειρηματία και πελάτη. Αλλά και οι προσωπικές σχέσεις αντί να είναι σχέσεις ανθρωπίνων όντων παίρνουν το χαρακτήρα σχέσεων μεταξύ πραγμάτων.Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν πουλά μόνο εμπορεύματα, πουλά και τον εαυτό του, την προσωπικότητά του. Η αγορά αποφασίζει σχετικά με την αξία των ανθρωπίνων ικανοτήτων. Εάν τα προσόντα ενός προσώπου δεν είναι χρησιμοποιήσιμα, τότε δεν έχει κανένα προσόν, όπως το απούλητο εμπόρευμα δεν έχει αξία.Αν σε ζητούν είσαι κάτι. Εάν δεν είσαι δημοφιλής δεν είσαι τίποτα.
Η ασημαντότητα του ατόμου στην εποχή μας αφορά όχι μόνο το ρόλο του σαν επιχειρηματία,υπαλλήλου ή χειρώνακτα αλλά και το ρόλο του ως πελάτη. Αισθάνεται μικρός και ασήμαντος όταν εισέρχεται σε ένα απέραντο πολυκατάστημα αντί του παλαιού καταστήματος λιανικής πώλησης όπου γινόταν δεκτός σαν κάποιος που είχε σπουδαιότητα και που οι επιθυμίες του γίνονταν σεβαστές. Η πράξη της αγοράς έγινε παρόμοια με τη μετάβαση στο ταχυδρομείο για αγορά γραμματοσήμων και η κατάσταση τονίστηκε περισσότερο με τις μεθόδους της σύγχρονης διαφήμισης.
Ο παλαιού τύπου επιχειρηματίας απευθυνόταν στη λογική του πελάτη.΄Ηξερε τις ανάγκες και πουλούσε με βάση αυτές. Η σύγχρονη διαφήμιση όμως απευθύνεται αντί της λογικής, στο συναίσθημα ,προσπαθώντας να εντυπώσει τα αντικείμενά της συναισθηματικά και μετά να τα υποβάλει νοητικά. Του δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι θ΄αλλάξει η ζωή του αν αγοράσει ορισμένο σαπούνι.
Οι μέθοδοι αυτές αποχαυνώνουν την κριτική σκέψη και είναι πιο επικίνδυνες για τη δημοκρατία και από τις τρομοκρατικές επιθέσεις και πιο ανήθικες και από τα άσεμνα έντυπα.
Το αυτό ισχύει και στον πολιτικό τομέα. Ο ψηφοφόρος βρίσκεται μπροστά σε γιγάντια κόμματα που είναι το ίδιο απόμακρα όπως τα πολυκαταστήματα και τα οποία αναπτύσσουν ανήθικη και παραπλανητική προπαγάνδα όπως οι διαφημιστές.
Περαιτέρω η οικονομική κρίση και το ανερχόμενο κύμα ανεργίας μεγάλωσε το αίσθημα αβεβαιότητας του σύγχρονου ανθρώπου.Το αυτό και η απειλή πολέμου ενδυναμώνοντας το αίσθημα του φόβου και της αδυναμίας.
Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει ανεκτό για πάντα. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος της «ελευθερίας από».Πρέπει να ξεφύγει ολότελα από την ελευθερία, εκτός εάν προχωρήσει από την αρνητική στη θετική ήτοι «ελευθερία για να».
Οι κύριες κοινωνικές έξοδοι διαφυγής στην εποχή μας είναι η υποταγή στον ηγέτη, ( στα απολυταρχικά καθεστώτα) και ο συμβιβασμός στην περίπτωση της δημοκρατίας. Ο πρώτος μηχανισμός φυγής από την ελευθερία είναι η τάση εγκατάλειψης της ανεξαρτησία του ατομικού εγώ και η συγχώνευση του εγώ με κάποιον άλλο ή κάτι άλλο έξω από το εγώ για ν΄αποκτήσει το ατομικό εγώ τη δύναμη που του λείπει. Οι πιο ευδιάκριτες μορφές συναντιώνται στην τάση υποταγής και κυριαρχίας ή στις μαζοχιστικές και σαδιστικές τάσεις . Στη μαζοχιστική τάση εκτός από την εκμηδένιση του εγώ και την προσπάθεια να υπερνικηθεί το ανυπόφορο αίσθημα της αδυναμίας, υπάρχει και η προσπάθεια του ατόμου ν΄αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου και ισχυρότερου συνόλου έξω από τον εαυτό του, να διαλυθεί και να συμμετέχει σ΄αυτό. Τη δύναμη αυτή μπορεί να αναζητήσει σ΄ένα πρόσωπο , ένα θεσμό, στο θεό , στο έθνος, στη συνείδηση ή σένα φυσικό καταναγκασμό.
Με το να γίνει μέρος μίας δύναμης που τη θεωρεί αδιατάραχτη, πανίσχυρη αιώνια και ένδοξη συμμερίζεται τη δύναμη και τη δόξα της. Παραδίδει το ατομικό του εγώ ,χάνει την ακεραιότητά του και εγκαταλείπει την ελευθερία.Εξασφαλίζει όμως μία νέου είδους σιγουριά μία νέα υπερηφάνεια συμμετέχοντας στη δύναμη μέσα στην οποία διαλύθηκε.
Απαλλάσσεται από την αμφιβολία του ποιο είναι το νόημα της ζωής και ποιος είναι αυτός.Στα ερωτήματα αυτά δίνει απαντήσεις η σχέση του προς την εξουσία στην οποία έχει προσκολληθεί.
Στην σαδιστική τάση, η ουσία βρίσκεται στην ευχαρίστηση που νιώθει κανείς με την πλήρη κυριαρχία σ΄ένα άλλο πρόσωπο.To σαδιστικό πρόσωπο έχει ανάγκη από το αντικείμενό του όπως και το μαζοχιστικό.Μόνο που αντί να αναζητήσει τη σιγουριά με το να απορροφηθεί την κερδίζει απορροφώντας κάποιον άλλο. Και στις δύο περιπτώσεις η ακεραιότητα του ατομικού εγώ χάνεται.
Συχνά στη λαική χρήση ο σαδομαζοχισμός μπερδεύεται με τον έρωτα. Η στάση πλήρους αυταπάρνησης για το χατίρι του άλλο και η παράδοση των δικαιωμάτων και απαιτήσεών σου εξυμνούνται σαν παραδείγματα μεγάλου ΄Ερωτα. Στην πραγματικότητα όμως η «αγάπη» είναι μαζοχιστική επιθυμία που πηγάζει από την ανάγκη συμβίωσης του ενδιφερόμενου προσώπου.Ο μαζοχισμός και ο έρωτας είναι αντίθετα.
Ο έρωτας βασίζεται στην ισότητα και στην ελευθερία. Αν βασίζεται στην υποταγή και την απώλεια της ακεραιότητας του ενός είναι μαζοχιστική εξάρτηση. Η κυριαρχία πάλι ενός άλλου , ο ισχυρισμός πως το να εξουσιάζεις κάποιον το κάνεις για το καλό του, εμφανίζεται συχνά σαν έκφραση αγάπης, ενώ ο ουσιαστικός παράγοντας είναι η χαρά της κυριαρχίας.
Στην ερώτηση εάν ο σαδισμός ταυτίζεται με τον πόθο της εξουσίας, η απάντηση είναι πως ο πόθος για την εξουσία είναι η πιο σπουδαία έκφραση του σαδισμού.
Με την άνοδο του φασισμού ο πόθος εξουσίας και η πεποίθηση πως αποτελεί δικαίωμα έφτασαν σε νέα ύψη.Η εξουσία πάνω σ΄ένα λαό είναι έκφραση ανώτερης δύναμης από καθαρά υλική άποψη, όμως από ψυχολογική ο πόθος της εξουσίας πηγάζει από την αδυναμία. Είναι η έκφραση της ανικανότητας του ατομικού εγώ να σταθεί μόνο του και να ζήσει. Είναι η απεγνωσμένη προσπάθεια για την απόκτηση δευτερογενούς δύναμης εκεί που λείπει η αυθεντική δύναμη.
Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας θαυμάζει την εξουσία και τείνει να υποταχθεί σ΄αυτήν.αλλά ταυτόχρονα επιθυμεί να ασκεί ο ίδιος εξουσία και να υποτάσσονται άλλοι σ΄αυτόν. Η εξουσία δεν παρουσιάζεται πάντοτε με τη μορφή ενός προσώπου ή θεσμού που λέει πρέπει να κάνεις αυτό ή δεν πρέπει να κάνεις εκείνο. Το είδος αυτό εξουσίας μπορεί να ονομαστεί εξωτερικη εξουσία, υπάρχει όμως και η εσωτερική εξουσία όπως το καθήκον, η συνείδηση το υπερεγώ.
Η εξέλιξη της σύγχρονης σκέψης από τον Προτεσταντισμό στον Κάντ, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν περίοδος αντικατάστασης της εξωτερικής εξουσίας με την εσωτερικευμένη εξουσία. Η υποταγή σε εξωτερικές διαταγές φαινόταν πως δεν ήταν αντάξια του ελεύθερου ανθρώπου και φαινόταν πως ουσία της ελευθερίας ήταν η κατάκτηση των φυσικών ροπών του ανθρώπου και η κυριαρχία του ατόμου και της φύσης από τη λογική , τη βούληση και τη συνείδησή του.
Με ανάλυση αποδεικνύεται πως η συνείδηση κυβερνά με την ίδια επιβολή , όπως και οι εξωτερικές εξουσίες και πως επιπλέον το αντικείμενο των εντολών που επιτάσσει η συνείδηση δεν διέπεται από τις ανάγκες του ατομικού εγώ αλλά από κοινωνικές επιταγές που έχουν προσλάβει τη μορφή ηθικών κανόνων.Η εξουσία της συνείδησης μπορεί να είναι αυστηρότερη από την κυριαρχία της εξωτερικής εξουσίας, αφού το άτομο νιώθει πως οι επιταγές της είναι δικές του.
Πώς λοιπόν είναι δυνατόν να εξεγερθεί κατά του εαυτού του; Τις τελευταίες δεκαετίες (εννοεί μέχρι το 1940) φαίνεται πως και η συνείδηση έχασε σημαντικό μέρος της σπουδαιότητάς της. Ο καθένας είναι ολότελα ελεύθερος φτάνει να μην επεμβαίνει στις νόμιμες απαιτήσεις των άλλων. Αυτό όμως που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι πως η εξουσία , αντί να εξαφανιστεί έγινε μάλλον αόρατη. Βασιλεύει η ανώνυμη εξουσία . Καμουφλάρεται με τη μορφή του δημόσιου αισθήματος, της επιστήμης, της ψυχικης υγείας, του κανονικού ρυθμού, της κοινής γνώμης. Δε ζητά τίποτε άλλο εκτός από το αυτονόητο.
Η ανώνυμη εξουσία είναι πιο αποτελεσματική από τη φανερή εξουσία, γιατί κανείς δεν υποπτεύεται πως του δίνεται μία διαταγή που πρέπει να εκτελέσει. Επανερχόμενοι στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα, ο οποίος αγαπά τις συνθήκες εκείνες που περιορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία, αγαπά να υποτάσσεται στη μοίρα. Το τι σημαίνει μοίρα γι΄αυτόν εξαρτάται από την κοινωνική του θέση. Πχ για έναν μικροεπιχειρηματία μοίρα είναι οι οικονομικοί νόμοι, για το στρατιώτη η διαταγή του ανωτέρου.Η κρίση και η ευημερία δεν είναι γι΄αυτόν κοινωνικά φαινόμενα που μπορούν να μεταβληθούν από την ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά η έκφραση μιας ανώτερης δύναμης, στην οποία πρέπει να υποτάσσεται κανείς.
Το διαβάσαμε στο tvxs
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου