ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΥΤΟΠΙΑ

Μια περιπλάνηση στο ημίφως του αστεακού τοπίου

(Μια παλαιότερη δημοσίευση σε ένα άρθρο αφιέρωμα για μια εναλλακτική ματιά στον χάρτη της πόλης...)!          

«Nullus locus sine genio est.» (Κάθε τόπος έχει το δαιμόνιο του).

Σέρβιος

«Είναι πόλεις! Είναι ένας λαός για τον οποίο υψώθηκαν αυτά τα Αππαλάχεια όρη και αυτοί οι Λίβανοι του ονείρου! Ορεινά σπιτάκια από κρύσταλλο και ξύλο που κινούνται πάνω σε ράγες και σε αόρατα καρούλια. Οι παλιοί κρατήρες ζωσμένοι με κολοσσούς και με χάλκινες χουρμαδιές ουρλιάζουν μελωδικά μέσα στη φωτιά…»

Αρθούρος Ρεμπώ, Εκλάμψεις.

Αν κοιτάξουμε την ιστορία των πόλεων θα δούμε πως κάθε μια εμπεριέχει την ιστορία της ανθρωπότητας σε σμίκρυνση, οι πόλεις είναι μικρά στατικά κομμάτια στην ατελείωτη ροή της αιωνιότητας και πέρα από την επιβλητική τους μορφή και συγκεκριμένη θέση έχουν και μια άλλη ονειρική διάσταση, οι πόλεις της καθημερινότητας πολλές φορές γίνονται οι οδοί για το απρόσιτο.

Κατ’ αρχάς να σημειώσουμε εδώ την βαθιά πεποίθηση των καλλιτεχνών και όλων των οραματιστών για την δική τους προσωπική πόλη μέσα στην πόλη, για τα δικά τους περάσματα στον τόπο της ουτοπίας που ανακαλύπτουν μέσα στον υπάρχοντα σχεδιασμό της πόλης.

Οι πόλεις είναι αναπαραστάσεις του φαντασιακού των ανθρώπων που την αποτελούν, είναι οι τρισδιάστατες απεικονίσεις των σκέψεων, των ανησυχιών, των φόβων και των επιθυμιών των κατοίκων τους.

Οι πόλεις είναι τα ορατά σημάδια του αόρατου, οι εκφρασμένες διαθέσεις των πνευμάτων που στοίχειωναν τον χώρο πριν την ανέγερση τους, έχουν την δική τους ψυχική πραγματικότητα, κάθε δρόμος, κάθε σοκάκι, στοά, τούνελ, όλα αναφέρονται και σε μια άλλη μη αναγνώσιμη προέκτασή τους.

Μια μικρή περιδιάβαση στην αποτύπωση των ιχνών αυτού του ονείρου, στην ανατρεπτική απαίτηση των κινημάτων που έθεσαν τις δικές τους θέσεις για την ιδανική πόλη θα μας δώσει και το ίχνος των σημαδιών που αφήνουν πάνω μας οι σύγχρονες σημερινές μεγαλουπόλεις.

Ήδη ο lewis Mamford με την επινόηση του όρου μεγαμηχανή εισάγει στην πολεοδομική τεχνική τις συνθήκες εκείνες «που είναι απαραίτητες για την υποδούλωση, τον εγκλεισμό και τον έλεγχο ολόκληρων πληθυσμών». Και οι Καταστασιακοί θα αντιπαραβάλλουν στην νεωτερική αρχιτεκτονική που από το κίνημα του Μπάουχαους και μετά θα αποκτήσει μια ευρύτερη φιλοσοφία για το περιβάλλον και την θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτό, την δική τους θέση που θα διατυπωθεί μέσα από τις Συνταγές για μια Καινούργια Πολεοδομία καθώς επεξεργάζονται την δική τους πόλη στο Κίνημα Για Ένα Φαντασιακό Μπαουχάους: «Η πολεοδομία δεν υπάρχει: είναι μια «ιδεολογία» με την έννοια του Μάρξ. Η αρχιτεκτονική υπάρχει πραγματικά, όπως η κόκα κόλα: είναι μια παραγωγή βυθισμένη στην ιδεολογία αλλά πραγματική, που ικανοποιεί με πλαστό τρόπο μια πλαστοποιημένη ανάγκη. Η πολεοδομία αντίθετα μοιάζει με την διαφήμιση της κόκα κόλα: είναι μια καθαρή θεαματική ιδεολογία. Ο μοντέρνος καπιταλισμός οργανώνει τον υποβιβασμό όλης της κοινωνικής ζωής σε θέαμα και είναι ανίκανος να παρουσιάσει ένα θέαμα διαφορετικό από το θέαμα της αλλοτρίωσης μας. Τα όνειρα που πλάθει για την πολεοδομία είναι το αριστούργημα του…» αναφέρουν μεταξύ άλλων ο Αττίλα Κοτάνυϊ και ο Ραούλ Βανεγκέμ στο Στοιχειώδες Πρόγραμμα του Γραφείου Ενιαίας Πολεοδομίας.

Και βέβαια η σκληρή κριτική στις δομές τής αρχιτεκτονικής, στην τάση της για την ομοιόμορφη πολεοδομία, λειτουργούσε και σαν την ενδεδειγμένη οδό για την περιοχή εκείνη που θα χτίζονταν οι πόλεις των ονείρων, οι πόλεις της πειραματικής συμπεριφοράς κατά την φρασεολογία των καταστασιακών.

Εξέχουσες φυσιογνωμίες της αρχιτεκτονικής όπως ο Λε Κορμπιζιέ, θα ξεκινήσουν από τις αρχές του 20^ου αιώνα να οραματίζονται την πόλη με δημιουργίες που δίνουν προβάδισμα στην συναισθηματική επικοινωνία του ανθρώπου με τον τόπο.

Οι πρωτοπόροι της αρχιτεκτονικής και όχι μόνο, με βασικούς εκκινητές το κίνημα του Μπάουχαους με τον Βάλτερ Γκρόπιους θα θελήσουν να καταργήσουν τα όρια μεταξύ θεωρίας και πράξης, αλλά και οι καλλιτέχνες που βρίσκονταν κάτω από την ομπρέλα του Νέου Στυλ, θα προσπαθήσουν όλοι να δώσουν στην μουδιασμένη από την κυριαρχία των βιομηχανικών απαιτήσεων κοινωνία, μια θεώρηση που θα επιτρέπει στον άνθρωπο την ολότητα του, μια οπτική που δεν θα φυλακίζει το βλέμμα στις αυστηρές γραμμές της ισχύουσας φόρμας αλλά θα επιτρέπει την ανάπτυξη πειραματικών συμπεριφορών.

Ο αρχιτέκτονας Χένρι Βαν ντε Βέλντε, δημιουργός του Νέου Στιλ δήλωνε: «Αναγνωρίσαμε την εξής αλήθεια: οι σημερινές γενιές είναι διατεθειμένες να πειστούν από τον ορθό λόγο και τους ορθούς λόγους μάλλον, παρά να αφεθούν στην συγκίνηση και την καθοδήγηση της καρδιάς.»

Ήταν πάντα παρούσες σε όλη την διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας πόλεις που οι δρόμοι της οδηγούσαν στην κρυφή κατοικία των πόθων, πόλεις που ανοιγόντουσαν σαν τα πέταλα ενός λουλουδιού στον ριψοκίνδυνο επισκέπτη τους, πόλεις που ζωντάνεψαν οι ποιητές και όλοι οι αιθεροβάμονες τούτου του κόσμου.

Γιατί κάθε πόλη πέρα από τα σαφή όριά της, την τοπολογική της διάσταση, εκτείνεται μέχρι την αόρατη πλευρά της, είναι αυτή η πλευρά που πολλές φορές αναμιγνύεται με την γνωστή μας πόλη και τότε μπορεί να σου αποκαλύψει όλα της τα μυστικά, να σε μυήσει στην αλχημεία της. Όλες οι πόλεις στην αρχαιότητα είχαν και ένα μυστικό όνομα , γνωστό μόνο στους μύστες, ήταν αυτοί που είχαν την δύναμη να χρησιμοποιήσουν τα μυστικά της, σήμερα που η μαγεία αυτών των πραγμάτων έχει χαθεί η προσφορά του κλειδιού της πόλης από τον τοπικό της άρχοντα είναι η μετάθεση των μαγικών πρακτικών σε μια τυπική τελετή.

Οι πόλεις έχουν δρόμους που οδηγούν στο υποσυνείδητο των κατοίκων τoυς, είναι μπολιασμένες με τα όνειρα τους και αφήνουν τα ίχνη τους από τον μόνιμο κάτοικο έως και τον περαστικό ταξιδιώτη. «…Όταν φτάνει σε μια νέα πόλη, ο ταξιδιώτης ξαναβρίσκει ένα παρελθόν του που δεν ήξερε πλέον ότι είχε: η ξένη φύση αυτού που έπαψες πλέον να είσαι ή να έχεις σου έχει στήσει καρτέρι στα πιο ξένα και άγνωστα μέρη.»

Οι Αόρατες Πόλεις, Ίταλο Καλβίνο. 

Πόλεις ιερές με μια έντονη θρησκευτική απόχρωση, η Μέκκα, η Ρώμη, η Ιερουσαλήμ, η Λάσα, η Κωνσταντινούπολη, το Μάτσου Πίτσου των Ίνκας, η Ανγκόρ στην Καμπότζη, πόλεις που χτίστηκαν βάσει ιερών τυπικών, με συγκεκριμένες τελετουργίες, που δόθηκαν στους κατοίκους τους σαν θεία δώρα, κάθε πόλη είχε το δικό της κοσμολογικό μοντέλο, την δική της διάταξη στο σύμπαν.

Πολλές φυλές αναπαριστούσαν στο σχέδιο της πόλης τους το σύμπαν, έδιναν στην διάταξη των χώρων τους τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, αλλά και οι ποιητές και οι συγγραφείς δημιούργησαν πόλεις φανταστικές, πόλεις που ταξιδεύεις εκεί το ίδιο αληθινά για να ζήσεις την μαγεία τους, έδιναν στην κάθε πόλη μια μοναδική σημασία, κάθε τόπος πλημμύριζε από ιδιαίτερα μυστικά για τον ενθουσιώδη εξερευνητή της.

 Πόλεις σαν την Άγνωστη Καντάθ στην Παγωμένη Έρημο του Χ. Φ. Λάβκραφτ, η Πολιτεία της Τραγουδιστής Φλόγας του Κλάρκ Άστον Σμιθ, η Πόλη του Ποτέ του Λόρδου Ντάνσανυ, η Νέα Ατλαντίδα του Μπέικον, οι Αόρατες Πόλεις του Ίταλο Καλβίνο.

«Χώρες στον ουρανό, άγνωστες χώρες που βρίσκονται πολύ κοντά, χώρες που στέκονται ακίνητες στον ουρανό…Σαν-Σαλβαντόρς του ουρανού, ένας μονόλιθος που κρέμεται στους ουρανούς της Σερβίας, μια ξένη ακτή από την οποία οι καταιγίδες έφεραν παράξενα αντικείμενα στην πόλη του Μπέρμιγχαμ στην Αγγλία… Υπάρχουν, ή δεν υπάρχουν, δίπλα μας, πολιτείες ξένων υπάρξεων… Έχουν, ή δεν έχουν, γίνει αντιληπτές από αντανάκλαση στους ουρανούς της Σουηδίας και της Αλάσκα…» Τσαρλς Φορτ.
   

 Η λογοτεχνία είναι στοιχειωμένη από την υπερβατική επαφή της με τις πόλεις, οι αληθινές πόλεις μέσα από το μεθυσμένο βλέμμα των συγγραφέων που τις ζουν μεταμορφώνονται, αποκτούν μια επιπλέον υπόσταση.

Στο εξής το Παρίσι δεν θα είναι το ίδιο μετά από την περιπλάνηση του από τον Μπωντλέρ και τους καταστασιακούς, η Ρώμη συνομίλησε με τον Μοράβια και τον Τζέιμς, ο Μπόουλς τραγούδησε την Ταγγέρη, η Βενετία αντικατοπτρίζεται μέσα στις σελίδες του Τόμας Μαν, η Πράγα αιώνια στοιχειωμένη από τους εφιάλτες του Κάφκα, ο Τζον ντον Πάσος χορεύει αγκαλιά με την Νέα Υόρκη, η Αλεξάνδρεια χαρτογραφείται από τον Λόρενς Ντάρελ.

« Ο παρατηρητής είναι ένας πρίγκιπας που χαίρεται παντού το ινκόγκνιτό του» μας λέει ο πρίγκιπας της περιπλάνησης, Κάρολος Μπωντλέρ.

Οι αραβικές πόλεις είναι γεμάτες από το μυστήριο της ερήμου, από την σκόνη της και τις οάσεις της, έχουν παντού γωνιές που ζωντανεύουν τα παραμύθια, ενώ εντύπωση προκαλεί στον ευρωπαίο περιηγητή η μυστική ατμόσφαιρα των χώρων τους, η σαγήνη με την οποία επιδρούν επάνω σου τα δρομάκια των πόλεων των Αράβων. «Στην Ανατολή, ο πλούτος και η ομορφιά ζουν στη σκιά». Raymond Ch.
Δαμασκός: Χάνομαι στα σκοτεινά δρομάκια τους όπου τα σπίτια αγγίζουν το ένα το άλλο ψηλά, και τα καφασωτά των δύο πλευρών του δρόμου μπλέκουν σχεδόν μεταξύ τους. Ο πρώτος όροφος των σπιτιών ‘ξεχειλίζει’ πάνω από το δρόμο, και υποβαστάζεται από στοιχειώδεις κολώνες ή απλά ξύλινα δοκάρια όπως και στις ανηφοριές της Κάσμπα στο Αλγέρι.
Ch. Le Gras, Le lac méditerranéen (κείμενο γραμμένο πριν το 1920), σελ. 124-125.

Στην Αίγυπτο οι νεκροπόλεις κατοικούνται από τους ζωντανούς, ενώ στις μεγαλουπόλεις του δυτικού κόσμου στρατιές αποβλήτων και παριών στοιβάζονται στους υπόγειους διαδρόμους των metro, οι κλοσάρ που παντού συναντάς στις ευθυγραμμισμένες με την βιομηχανία του θεάματος πόλεις, αποτελούν το ένοχο καθρέφτισμα της πόλης στον εαυτό της, οι σημερινές μεγαλουπόλεις ακολουθούν απαρέγκλιτα τις νουθεσίες του Μεγάλου Αδερφού.

Το 1800 μόλις το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού διαβιούσε στις πόλεις ενώ σήμερα έχει φτάσει στο 50% και η στατιστική πρόβλεψη για το 2030 εκτινάσσει το ποσοστό στο 70%. Οι σημερινές πόλεις απομυζούν την ενέργεια των κατοίκων τους με τον φρενήρη ρυθμό του επιβαλλόμενου παντού μπετόν, με τον ηχητικό βομβαρδισμό που αποδιοργανώνει το νευρικό σύστημα, με την θολή ατμόσφαιρα από την αιθαλομίχλη και τους βιομηχανικούς ρύπους, με τον ασφυκτικά στενό ορίζοντά τους.

«Γαργαντουανοί τύμβοι, τερατόμορφα κάθετα φέρετρα της ζωντανής ανθρωπότητας, υψιτενείς σπηλαιώδεις κυψέλες, χώροι εκτροφής των χειρότερων Παρανοητικών Οντοτήτων…». Thibaut De Castries.

Και η απαίτηση για απόδραση στις σημερινές πόλεις γίνεται ακόμα μεγαλύτερη, το όνειρο διεκδικεί την δική του ατμόσφαιρα στο τοπίο, από τους γεωδαιτικούς θόλους του Μπάγκμινστερ Φούλερ για την ισόρροπη ανταλλαγή του έσω με το έξω, για τις κατασκευές της πόλης με υλικά για την δημιουργία μικροκλιμάτων όπως στην περίπτωση της Tethredral city και των σπιτιών Dymaxion που είχε σχεδιάσει ο ίδιος, αλλά και ουτοπικές κοινότητες όπως η Monte Verita που ιδρύθηκε στις αρχές του 1900 από πλούσιους ακτιβιστές με αναρχικά ιδεώδη στους λόφους πάνω από τη λίμνη Ματζόρε στην Ελβετία, ως το Παλάτι των Ιδεών του Φερντινάντ Σεβάλ, η ουτοπία γίνεται η πύλη για την άλλη πόλη, ο δρόμος για αυτή την πύλη.

Ασφαλώς και το Palais Ideal του απλού χωρικού Σεβάλ, ταχυδρομικού υπάλληλου σε ένα προάστιο της Λυών, στην Οτερίβ είναι η προσωποποίηση της ονειρικής αρχιτεκτονικής.

Ο Αντρέ Μπρετόν χαρακτήρισε τον Σεβάλ ως «αδιαμφήσβητητο δεξιοτέχνη της διαμεσιτικής (mediumistic) αρχιτεκτονικής και γλυπτικής…».

Ζωντανό παράδειγμα της μεταφοράς του ονείρου στην καθημερινότητα, ο Σεβάλ αλλά και τα Watt’s Towers στο Λος Άντζελες του Simon Rodia, αλλά και αμέτρητων ακόμα καλλιτεχνών και εκκεντρικών ανθρώπων που δεν αρκέστηκαν στην ορθολογιστική απαίτηση της κοινωνίας τους αλλά βγήκαν να περπατήσουν στο μονοπάτι των ονείρων τους, μας οδηγούν από το ασφαλές τοπίο της σύγχρονης οικοδόμησης στο ρευστό και αβέβαιο μονοπάτι που κυλάει η ίδια η ζωή, στον δρόμο του ονείρου και της δημιουργικής φαντασίας.

«Υπήρχε, τότε, στην αριστερή όχθη του ποταμού – δεν μπορείς δυο φορές το ίδιο ποτάμι να διαβείς, ούτε δυο φορές να αγγίξεις μιαν ύλη φθαρτή στην ίδια κατάσταση – μια συνοικία όπου το αρνητικό είχε την αυλή του.» Γκυ Ντεμπόρ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΣΚΕΡ ΓΙΟΡΝ: ΠΕΡΙ ΜΟΡΦΗΣ Εκδ. Νησίδες

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗΣ: MEGAPOLISOMANCY Εκδ. Αρχέτυπο

ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ: ΟΙ ΑΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ Εκδ. Καστανιώτη

LAROUSSE: Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΑΝΑΤΡΟΠΩΝ Εκδ. Οξύ

ΕΛΕΝΗ ΚΟΝΔΥΛΗ: ΑΡΑΒΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ Ελληνικά Γράμματα, υπό έκδοση.

ΓΚΥ ΝΤΕΜΠΟΡ: IN GIRUM IMUS NOCTE ET CONSUMIMUR IGNI Εκδ. Ελεύθερος Τύπος

INTERNATIONALE SITUATIONNISTE: ΤΟ ΞΕΠΕΡΑΣΜΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Εκδ. Ύψιλον

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΡΙΤΟ ΜΑΤΙ: Τεύχος 112

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ STRANGE: Τεύχος 35 και 54.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Ένθετο Βιβλιοθήκη: Τόποι και Δημιουργοί

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΥΤΟΝΟΜedΙΑ: Τεύχος 14

ΠΗΓΗ: YDRARGYROS